par D’abord journaliste au quotidien Berria, Eneko Bidegain (Baiona, 1975) est depuis deux ans enseignant au département communication de la faculté HUHEZI de l’université de Mondragon à Eskoriatza. Il a rédigé sa thèse de doctorat e euskara, sous le double sceaux des universités de Bordeaux et du Pays Basque, dans le cadre de la coopération universitaire européenne. Il vient de la soutenir à Bayonne. Son travail a été récompensé des félicitations du jury.
Eneko Bidegain s’est plongé dans les numéros d’Eskualduna de 1914 à 1918 pour comprendre le positionnement de ce quotidien en euskara sur la première guerre mondiale. La conclusion que le chercheur en a tiré c’est qu’Eskualduna s’est complètement aligné sur le point de vue de la France de l’époque. Ce faisant, l’hebdomadaire a fortement participé à ancrer la conscience d’être Français dans les esprits des Basques d’Iparralde dont un grand nombre ne parlait pourtant pas la langue officielle de l’hexagone.
Enbata: Euskarazko tesiak ez dira maiz aurkezten Baionako fakultatean. Zergatik egin duzu euskaraz?
Eneko Bidegain: Alde batetik, enetzat, naturalena hori baita: ikasketa guziak euskaraz egin ditut, ingurukoekin eta lan munduan euskaraz ari naiz eta euskaraz idazteko usaia dut. Bestetik, Euskal Herriko Unibertsitateko historia arloaren eta Baionako euskal ikasketen adarraren artean egin dudan lana da, eta bien oinarrizko hizkuntza euskara da. Azkenik, garrantzitsua da euskara unibertsitate mailako hizkuntza ere izan dadin.
Enb.: Zure ondorio nagusia da Eskualduna astekaria Frantziaren alde jarri zela osoki. Baina euskarazko astekari batek zergatik hartu zuen holako postura?
E.B.: Ikerketa hiru zatitan banatu dut. Lehenik, testuingurua bera esplikatu behar nuen, hala nola zer zen Eskualduna eta Lehen Mundu Gerra nola piztu zen eta nola iragan zen. Hor, jadanik, badira giltza batzuk, ulertzeko astekari hori zergatik jarri zen Frantziaren alde. Astekaria testuinguru politiko batean sortu zen, 1887an. Louis Etcheverry politikari bonapartistak 1889ko diputatu bozetan aurkeztu nahi zuen, Martial Henry Berdoly errepublikarraren kontra. Berdolyk Le Réveil Basque astekaria sortu zuen, eta hari kontra egiteko sortu zuen Etcheverryk Eskualduna. Frantziako politika zen astekariaren ildo editoriala markatzen zuena, lekuan lekuko berrien gainetik.
Enb.: Hirugarren errepublika sortu berria zen, eta zurien eta gorrien arteko polemiken urteak ziren, ez?
E.B.: Bai, hala da. Ipar Euskal Herrian, bereziki elizaren inguruko jendea, ez zen errepublikaren aldekoa, batzuek Napoleonen inperiora itzuli nahi zuten, beste batzuek monarkiara. Gainera, Hirugarren errepublika denboran, Frantzia laiko bihurtzeko indar handiak egin zituzten. Euskal Herrian, elizak indar eta eragin handia zuen, eta beraz errepublikarrek erresistentzia azkar bati buru egin behar izan zioten. Horren lekuko dira eskola laikoaren sortzea, estatua eta eliza bereizi zituen 1905eko legea eta abar. Horri loturik, Frantzia frantsesteko indar handia egin zuten Parisetik. Erran behar da, XIX. mendearen erdialdean, Frantzia gehienean ez zela frantsesik mintzo. Zenbait hamarkada aski izan ziren egoera hori aldatzeko. Eta Euskal Herrian ere frantsesaren zabaltze prozesua bizi izan zen. Eskolak eta armadak funtsezko funtzioa izan zuten frantses nazioaren sorkuntzan, nazio kontzientzia horren errotzean. Eta Euskal Herrian ere eragina izan zuten.
Enb.: Halako gatazka baldin bazuten Frantziako gobernuarekin, zergatik bat egin Frantziarekin eta ez aldarrikatu euskal estatu baten sortzea?
E.B.: Gatazka ez zelako Euskal Herrira mugatzen. Frantziako toki anitzetan ere bazen gisa hartako gatazka. Eskualduna-ko zuzendari izan zen Manex Hiriart-Urrutik berak harremanak bazituen Frantziako gisa bereko ildo politikoko jendearekin. Action Française-engandik franko hurbil ibili zen Eskualduna. Biziki eskuineko astekaria zen.
Enb.: Nola ematen zituen gerlako berriak?
E.B.: Hasteko, beste egunkari guziek bezala, baliabide gutxiago izan zuen, lau orrialdetik bi orrialdera pasatu baitzen, eta astekarian idazten zutenak gerlara deituak izan baitziren. Astero editorial gisako bat egiten zuten, gerlako gorabeherak aipatuz. Gero, egunez eguneko berriak ematen zituen, hain segur, beste egunkarietatik hartuz. Interesgarriena eta bereziena, astekariko laguntzaileek igortzen zituzten kroniken atala zen. Hain zuzen, Jean Saint-Pierre, Jean Elizalde Zerbitzari, Jean Etxepare eta, 1917tik goiti, Jules Moulier Oxobi, gerlan ziren. Baina Eskualduna-ko idazleak zirenez, ia astero igortzen zuten kronika bat, gerla lekutik.
Enb.: Eta gerlaren gogortasuna erakusten zuten?
E.B.: Noizbehinka, bai, lerroen artetik, eta aldi bakar batzuetan, gordinki. Baina gehien-gehienetan beti baikor agertzen ziren. Beti erakutsi nahi zuten Frantzia ari zela irabazten, hark zuela arrazoi osoa. Azpimarratu behar da Frantziaz mintzatzen zirenean, astekariak “gu” erabiltzen zuela, Frantziarekin osoki identifikatuz. Gerlako une gogorrak bizitzeko ere, gogortasun hori osoki onartzen zutela erakusten zuten. Etengabe erakutsi nahi zuten soldadu onak zirela, eta ez ziotela eginbideari uko eginen.
Enb.: Euskal Herrian desertore anitz izan zen. Zer zioten horretaz?
E.B.: Gaitzesten zuten, eta etengabe egiten zituzten deiak gerlatik ihes egin zutenak itzul zitezen. Baina, bereziki, beti erlatibizatu nahi zuten desertoreen eragina. Artikulu anitzetan idazten zuten, nahiz eta euskaldunen artean desertoreak badiren, euskaldun gehienak gaitzeko soldaduak zirela eta sekulako balentriak egiten zituztela.
Enb.: Euskal Herriak zer leku zuen gerlari haien kroniketan?
E.B.: Euskal Herria noiz nahi aipatzen zuten. Argi da herrimina sentitzen zutela. Euskaldunak elkarretaratzean, mezan, otoitzean, pilotan, musean, dantzan edo kantuz aritzen zirela maiz errepikatzen zuten. Hunkigarria da nola aipatzen zuten “Ikusten duzu goizean” kantatzen zutela. Kantu hori orain entzuten dugu, eta ni bederen hotz uzten nau. Pentsa, Euskal Herritik mila kilometrotan, bonben azpian eta lohiaren barnean zeudenean, zer ote zen!
Enb.: Beraz, soldadu haiek bazuten kontzientzia euskaldunak zirela, ez frantsesak.
E.B.: Herrimin haren gibelean ez zen kontzientzia nazionalik edo beste herri batekoak izatearen sentimendurik. Herrimina gure mendietara, bazterretara, etxeko sukaldera eta amaren goxotasunera mugatzen zen. Eta euskaldunen artean bezala, edozein frantsesen artean ere bazen hori. Euskaldun izatearen kontzientzia bateragarria zen, garai hartakoentzat, frantses izatearekin. Are gehiago, euskaldun ona izatea frantses ona izatea zen. Horregatik beti nahi zuten azpimarratu euskaldunak zein soldadu onak ziren, erakusteko frantses eredugarriak zirela. Aberri ttipiaren eta aberri handiaren kontzeptua ageri zen, hor, bete-betean.
Enb.: Euskaldunak mezan eta otoitzean biltzen zirela ere aipatu duzu. Frantzia laikoan nola uztartzen ziren erlijioa eta gerla?
E.B.: Hain zuzen, Eskualduna-k etengabe zabaldu nahi zuen mezua zen soldaduak (euskaldunak eta euskaldunak ez zirenak) osoki giristinoak zirela, eta Jainkoa Frantziaren alde zela. Hor dago tesi honen beste hari mutur inportantea. Eskualduna-ren helburua ez zen bakarrik erakustea euskaldunak frantses onak zirela, baizik eta giristinoak ere frantses onak zirela. Hots, Frantzia laikoa, gisa batez, zentzugabea zela erakutsi nahi zuen. Hori kokatu behar dugu lehen aipatu ditudan polemika haietan eta 1905eko legean. Eskualduna-k, erakutsiz giristinoek oro har eta apezek bereziki zein “ongi” defendatu zuten Frantzia, bereizte lege haren ondorioak baliogabetzea aldarrikatu zuen, besteak beste desterrura igorri zituzten apez eta fraideen itzultzea.
Enb.: Eskualduna-ren mezua ikertu duzu, baina nola neurtu duzu mezu hark gizartean zer eragin zuen?
E.B.: Hori ikertzea beste lan bat litzateke. Euskal gizartearen frantsestearen erantzule nagusia ez zen Eskualduna, bistan da. Gerla bera eta gerlaren ondotik izan ziren ospakizun eta diru laguntzak funtsezkoak izan ziren. Eskualduna ikertzeak balio digu Ipar Euskal Herriko klase zabal baten iritzia ezagutzeko. Apezek idazten zuten, nagusiki, eta beraz asma dezakegu zein zen gizartean eragin handia zuen sektore horrek zabaltzen zuen mezua, astekaritik harago. Baina azpimarratu behar da ere astekariak astero 7.000 ale baino gehiago saltzen zuela, eta Ipar Euskal Herriko irakurriena zela. Barnealdean, aldizkari bat irakurtzen zuten bi lagunetik batek baino gehiagok Eskualduna irakurtzen zuen. Beraz, astekari hark eragin handia zuen Ipar Euskal Herrian.
Enb.: Zure tesiak balio du euskal kontzientziaren gaur egungo egoera hobeki ezagutzeko?
E.B.: Uste dut tesi horrek balio izan dezakeela ulertzeko bereziki Hego Euskal Herriko eta Ipar Euskal Herriko errealitateak zergatik diren hain desberdinak. Ipar Euskal Herrikoek gerlak egin zituzten Frantziarekin, etsai komun baten kontra. Hegoaldean ez zen hala gertatu. Tesi honetan aski zabalki esplikatzen dut, bestalde, XIX. mendearen bukaerako frantseste prozesua. Ehun urtez gauza anitz aldatu da Ipar Euskal Herrian, baina, hala ere, badira gaur egungo joera batzuk ulertzeko elementuak.
Enb.: Laster da gerlaren mendeurrena. Euskal Herritik zerbait egin behar da?
E.B.: Euskal Herriak presente izan behar du mendeurrenaren karietara izanen diren eztabaida, kongresu, liburu eta gainerakoetan. Hitzordua ez dugu huts egin behar. Kanpora begira bezala, Euskal Herrira begira ere bagenuke lan bat egiteko, azken finean, gure historiaren parte inportante bat baita.
Au début du XXème siècle, l’église du Pays Basque Nord refusait la république. Une partie du clergé était bonapartiste, l’autre monarchiste. La IIIème république s’efforçait de laïciser le pays. En Pays Basque, l’église avait une influence considérable et les républicains se heurtaient à une très forte résistance, notamment lors des lois de création de l’école laïque ou de séparation de l’Eglise et de l’Etat, en 1905. L’hazpandar Manex Hiriart-Urruty, rédacteur en chef d’Eskualduna à cette époque, était proche de l’Action française et entretenait des liens étroits avec les cathoiliques ultra d’autres régions.
Dans le même temps, les efforts de francisation de la France menés par les gouvernements de l’époque étaient considérables. Au milieu du XIXème siècle, dans la plupart des territoires de l’Hexagone, on ne parlait pas français. Il a suffi de quelques décennies pour changer la donne. Le Pays Basque n’a pas échappé à la propagation du français. L’école et l’armée ont joué un rôle considérable dans la promotion de la nation française et son enracinement dans les esprits.
La guerre de 14-18 s’inscrit dans ce contexte. Les chroniqueurs habituels d’Eskualduna -Jean Saint-Pierre, Jean Elizalde Zerbitzari, Jean Etxepare et, à partir de 1917, Jules Moulier Oxobi- étaient mobilisés. Chaque semaine ils envoyaient leur chronique au journal. Ils relataient des événements quotidiens du front, mais rédigeaient aussi des éditoriaux sur le déroulement de la guerre, à partir vraisemblablement d’informations recueillies dans les journaux français. Ils se montraient confiants sur l’issue de la guerre: la France allait gagner parce qu’elle avait raison. D’ailleurs, ils ne disaient pas la France mais “nous”, en s’identifiant à elle. Les atrocités de la guerre, les tueries, n’apparaissent que peu dans leurs chroniques. Si ce n’est pour démontrer que les Basques sont de bons et loyaux soldats qui font leur devoir. Les Basques étaient des combattants exemplaires et leurs exploits étaient innombrables. Voilà ce qu’on écrivait dans Eskualduna.
Mais dans leurs écrits, transparaît aussi le mal du pays. Les chroniqueurs nous disent que les Basques se réunissaient pour la messe, la prière où les parties de pelote, de mus, pour danser et chanter. Mais derrière ce mal du pays, il n’y a aucune conscience d’appartenance à un autre pays que la France. Chez ces jeunes gens, perdus sous les bombes et dans la boue des tranchées, il traduit seulement le regret d’être loin des montagnes natales, de la maison, de la douceur de la mère. Sentiments partagés par tous ceux qui combattaient, quelle que fut leur région d’origine.
Mais pour eux, être un bon Basque c’était être un bon Français. La conscience d’être Basque se fondait dans celle d’être Français luttant pour une cause juste. La petite patrie dans la grande. C’était là le message qu’Eskualduna voulait propager: les Basques étaient des soldats modèles, de bons chrétiens et donc de bons Français, qui allaient gagner parce que Dieu était de leur côté. Les chrétiens et leurs prêtres étaient les meilleurs défenseurs de la France. La France laïque n’avait pas de sens. Il fallait revenir sur la séparation de l’Eglise et de l’Etat.
E.B.