Euskaldunen berezitasuna hizkuntzan dago. Berezitasun horrek galdera hau dakar jende askorenganik: nondik datoz euskaldunak? Eta maiz etorki misteriotsu bat bilatzen zaie urrunean. Teoria desberdin andana bat sortu da denboran zehar, haatik ustekeria guztiak ondozka ezabatuz joan dira.
Euskaldunez arraza bat egin nahi ukan da, bereziki odoleko O multzoak gutartean duen maiztasun handia ikusiz. Bainan Europako beste toki batzuetan ere gertatzen da: Sardinian, Korsikan, Eskozian, eta abar…gu bezalako europar zaharrak ekialdetik etorritako populu berriekin guti nahasteki diren guneetan. Odolkidetzak areagotu duke hastapeneko diferentzia txikia. Gaur oraino, bortu aldeko ibar batzuetan, kusien arteko ezkontzak ugari daude. Beraz gaurko biologoen erantzuna klar da: euskal arrazarik ez dago.
Arkeologiak “franko-kantabriar zibilizazio” delako baten arroa marrazten baitu, eremu horretan paleontologiak batasun handia edireten du lehengo biztanleen gorpuzkin aztarnetan; halaber jarraipen segurua salatzen du alde batetik Cro-Magnon, Otsozelaia, Altamirako hezurkien eta bestetik oraiko euskaldunek duten hezurduraren artean, bereziki Barandiaran zenaren ikerketei esker: aro batetik bestera hausketarik ez dager, imigrazio masiborik ez, jendetzaren ordezkatze orokorrik ez. Imigrazio partzialik gertatu da, baina biztanleriaren funtsezko gehiengoa zinez aldatu gabe. Eta eremuaren zehar bezala, denboran barna, kidetasun handi bat ageri da gaurko euskaldunen eta inguruko biztanleen artean. Beraz euskaldunak ez datoz atzerritik, hemengoak dira, hemen daude aspalditik, auzoko jendeak bezala, bereziki gaskoinak bezala, eta horien ber etorkikoak dira, arbaso berdinen ondokoak.
Gure aitzinekoak beste nonbaitik etorri zirelako usteak ez du funtsik, balizko oinarria hizkuntzaren berezitasunean dauka. Bainan euskarak uharte batek bezala iraun du hizkuntza erromanikoen artean, eta horrek esplikazio argi bat aurkitzen du historian barna. Hizkuntza dugu hor gakoa, euskarak gaitu inguruko biarnes, landes eta beste gaskoinetarik bereizten, nahiz bestalde haiekin kidetasun handirik badugun, ezustean. Oraiko europar hizkuntzetarik zaharrena dugu; bere baitan zahartasun handi baten aztarnarik badu, gutienez neolitikoan oinarritzen dira, hala nola (h)aitz (harri) erroa tresna ebakitzaile batzuen izenean (aitzur, aizkora, aizto (ganit, ganibet), aiztur edo guraize, zulakaitz (pikotz)…) ; bestalde urtean bi urtaro, uda eta negua, baina bakoitza bi hilabetetako hiru azpisasoitan banatua : udaberria, udamina, udazkena…
// Narhungesi Abi/sunhari
filio /ann(orum) XXV
t(itulum) p(osuit) s(umpto)
s(uo).
Lehenago hizkuntza horrek gaurko Euskal Herritik at eremu zabalak bete ukan ditu, Zesarren Akitaniako eta Pirinioetako toponimiak erakusten duenez. Julius Zesarrek, De Bello gallico liburuan, Galia hiru zatitan banatzen du: Akitania (Garonaraino), Galia zeltiarra (askoz ere zabalena), eta Belgika (Paristik berehala hasia): “hizkuntzaz, usaiaz eta legez” oso desbardinak zaizkio. Berantxago Strabon greziar geografoak idazten du akitaniarrak “hizkuntzaz eta itxura fisikoz” galiarretarik baino hurbilago direla iberiarretarik. Bestalde Akitanian zehar ehunka ediren dira “erromatar harriak”, idazkunak, epigrafoak, ex-voto eta epitafoak, latinez idatziak, baina maiz euskal izen baten inguruan: andere, bihox, cizon, nescato, sahar, sem(b)e, umme, ummesahar…Euskararen lehenbiziko lekutasun idatziak ditugu, gutiz gehienetan gaurko Euskal Herritik urrun aurkituak, bereziki bortu zolako Garonari buruz, eta zenbait haratago ere, Ariège departamenduan barna, adibidez Saint-Lizier udalerrian, baita Ebro ibaiaz harainditik Soriako mendian. Bortu katearen hego aldetik, nagusiki Nafarroa Garaian, erromatar eta greziar idazleen lumapean, euskaldunen arbasoak baskoiak (wascones) deitzen dira. J.K.ren ondoko 600. urte inguruan izen hori Zesarren Akitaniara hedatuko da: Baskonia deituko da, eta laster bilakaera linguistikoz Gaskonia. Latinizazioaren ondorioz, baskoien Akitania horretako parte handiena hizkuntzaz aldatuko da. Euskal aztarnarik badaukan gaskoin hizkuntza sortuko du: 1000. urte inguruan, Gaskoniako parte handiena latinizatua dago. Hor akitaniar eta baskoi zaharren hizkuntza galdu da. Baina bizirik dirau oraikoa baino zabalago den eremu batean.
Hortik dator euskadunen bereizketa: erran ohi da latinizatuak ez direla ; gehiegi erratea da, euskarak oraiko hiztegiaren parte handi bat latinari zor omen baitio. Egia zuzena hau da: euskaldunak ez direla gaskoinak bezain latinizatuak. Akitaniar zaharren hizkuntza bizirik atxiki dute, haatik bilakaera bati esker. Latinari buruz hein handi batean iraun dute, ingurukoek ez bezala. Iraupen horrek bereizten gaitu, eta ez odolak edo holako beste zerbaitek. Ber gauza gertatu da mugaren beste aldetik hizkuntza neo-latin batzuekin, bereziki gaztelania eta katalanarekin: baskoi eta nafarren hizkuntza zinez atzeraka joan da haien aurrean ere, baina hango lau euskal lurralde historikoetako parte batzuetan bizirik iraun du, hemengo hiruetan bezala, eta hizkuntza nazionala zaigu mundu zabaleko euskaldun batzuei, agian askori.
Galdera bat gure historiako zati honen bukatzeko: latinak euskarari ez ote dio zerbait zor? Eñaut Etchamendyk bere doktoregoko tesian erromatarren hizkuntzak gureari hartu likizkion hitzen andana gaitz bat dakar azalpen askorekin. Ikerlan izigarri horretan ez bainaiz sartu, aipamenera mugatzen naiz hemen.