par 
Eduardo Apodaka Soziologiako doktorea eta psikologia sozialean espezializatua. EHU. (Argazkia: www.unibertsitatea.net)
Eduardo Apodaka. Soziologiako doktorea eta psikologia sozialean espezializatua. EHU.
ZuZeu aldizkaritik ateratua.
Galdera zailak jarri dizkit ZuZeuk: euskal errepublikara eramango gaituen bideak zein izan beharko luke?, nondik jo behar luke estrategia independentistak? Nire lehendabiziko erantzuna “ez dakit” baino ezin da izan. Hasteko, euskal errepublika, euskal estatua edo independentzia bera modu askotara ulertzen diren terminoak direlako.
Elkarrizketaren lehen zatiaren jarraipen eta bukaera.
Estrategiaren lehentasunak. Lezio katalana
Praxitik aldenduko naiz, ez larregi, estrategiaren inguruan begi bistan izan dugun proba saio batera jotzeko. Zer ikasi beharko luke estrategia independentistak Kataluniatik? Gutxienik lau osagai behar dituela independentziaren errezetak: hegemonia soziala, estatu-aparatuak, nazioarteko onespena, eta estatu-erdigunean “aldeko” egoera kritikoa. Lauetan ditugu huts eta gabezi lar handiak.
Atzekoz aurrera: zein aliatu dugu nazio-estatuen erdigunetan? Agian, estatuaren krisia bera da gure aliatua? Garai batean erruz hitz egiten genuen nazio-estatuen akaberaz, espainiar estatuaren egoera kritikoaz eta bere inplosio hurbilaz. Orain, berriz, haizeek nazio-estatuen indartze autokratiko eta identitaristetara jotzen dute. Nazio estatuen demokrazia defendatu beharko genuke oldar horren aurrean? Hori al da independentisten eginbeharra? Independentziari ateak ireki edo ixten dizkio? Segurua da, berriz, espainiar estatuan estatu “sakonak” ageriko agintea ere eskuratu nahi duela, dena nahi du. Gure bazterretan azaleratze horrek independentismo olatu geldiezina harrotuko duela pentsatzea kalkulu estrategiko arriskutsua da (eta agian inozoegia), praxiaren aldetik, ordea, niri zentzugabekeria iruditzen zait. Galdera nagusia, halere, beste bat begitantzen zait: zergatik geratu ziren bakarrik katalanak? Hori ezin da errepikatu; nazio-estatuak irauli nahi ditugunok batera egin behar dugu lan. Ez al da independentismoa, oro har, nazio-estatu modernoen aurkako borroka transnazionala?
Hirugarrena: nazioartean onartuko lukete euskal estatu bat? Ez dirudi. Kasu katalanean bezala, zera entzungo genuke Europa edo NATOtik: “estatu barruko kontua da, gure kide diren estatuen osotasun (“demokratikoa”, noski) babestuko dugu”. Baina, espainiar edo frantziar estatuek egundoko krisia izango balute ere, eta mendeko nazioen askatasuna onartuko balute ere, zein estatu mota onartuko ligukete munduko mandatariek? Zein estatu dagokigu, gauden gaudenean, mundu ordenaren arabera? Ukrainatik dator erantzuna, hangoen larruan ikasi behar. NATOren baitan gauzkate, estatu liberal burges bat dagokigu. Hori nahi al dugu? Horrek kitzikatzen gaitu nahikoa? Hori al da egin behar den promesa estrategikoa?
Bigarrena: estatu aparatuak prest ez izatea izan zen katalan askok sumatu zuten gabezi eta akats larriena. Zehazki, zein aparatu? Hitz gutxitan, estatu baten metabolismoa ahalbidetzen duten kontrol aparatuak, zerga eta finantziaziotik hasi, kanpo eta barne ordezkaritzekin segi, eta informazioa (oro har, datuak) eta espazio publikoa kontrolatzeko indarretara heldu. Labur esan, autonomia erkidegoei estatu zentralak eskuordetu ez, eta beretzat ondo gordeak dituen kontrol botereak. Aparatu horiek zerotik eraiki behar dira? Daudenak okupatu eta haietan nagusitasuna lortuta, independentziaren alde jarri daitezke?
Ordezkaritza-erakundeen kasuan, erakunde bakoitzaren historia eta legitimotasuna aztertu behar da, estatu-aparatuetan, berriz, zein neurritan diren “gizarte zibila”, zein neurritan izan daitezkeen “herriarenak”. Kasuan-kasuan erabaki beharra dago, helburu jakin batekin: hegemonia eraikitzea.
Lehenengo osagaira heldu gara. Katalunian huraxe omen zen osagai gauzatuena. Gurean, ez. Azken Euskal Soziometroak dio “Euskal Herriaren independentziari dagokionez” %23 alde daudela eta %40 kontra. Aldeko jarrerak ez du 1998tik 30eko langa gainditu; kontrako jarrerak 15 puntutan egin du gora urte horretatik hona, igoera handiena azken urteetan izan da. Hori dena EAEn. Naziometroak, bestelako galderak eginez, bestelako emaitzak dakartza. “Euskal herritarren %40,5 Euskal Estatuaren alde agertzen da eta kontra %29,2”. Oso baldintzapeko galdera da emaitza hori erdietsi duena. Baldintzarik eta onenak independentziaren alde jarrita, berrogei hartara nekez ailegatzen da. Hegemonia arazorik al dugu? Benetan gera gaitezke esaldi borobiletan: “eskubideak ez dira bozkatzen”, “independentzia alde bakarrez aldarrikatu behar da” eta ezpal bereko esaldi motibagarri eder horietan? Uste dut independentismoak gerra ideologiko larria duela aurretik eta gainera, arestian aipatu dudan XXI.eko ardatz horren barnean. Gerra hartarako, Naziometroak gako bat eman digu. Batek daki, beharbada, egileek aldez aurretik erabakita zuten gakoa hor zegoela eta horregatik galdera egokiak egiten saiatu ziren. Horrek ez dio baliorik kentzen: euskal estatua desiragarria egiteko pista ematen digu. Galdera horiek independentzia marko desiragarri batean jarri zuten. Hegemoniaren aldeko borroka narras eta zakarrari ekiten dionak erabaki behar izan duen lehenengoa hor kokatzen dut nik: independentzia jendearen nahi eta desiren moldera egokitzea. Hortaz, galdera egokiak, aukera egokiak, dilema egokiak planteatu behar zaizkio jende masari.
Arestian aipatu dut zentzu komuna. Hegemonia askotan berdintzen da zentzu komunaren konkistarekin eta konkista hori, aspaldi batean, populismoaren estrategiekin. Asko ikasi ahal dugu populismotik, baina dena onargarria ote da praxi independentista eraldatzailearentzat?
Populismoaren estrategiaren bide makurra
Hegemonia estrategia gisa eskuma zein ezkerraren ondarea izan da. Nick Srnicek eta Alex Williams azelerazionistek eskuinaren epe luzeko estrategia laudatu dute Etorkizuna asmatu liburuan. Aspaldi antolatu ziren think tankek etorkizuna zehazki aurre ikusi gabe, euren iraultza kontserbadorea nola egin behar zen eztabaidatu barik, zentzu komun berria, arrazionalitate berria, prestatzen aritu omen ziren. Milton Friedmanen esaldi bat ematen dute eredu gisa: “… oraingo politiken alternatibak garatu, bizirik eta prest eduki harik eta politikoki ezinezkoa dena politikoki ezinbesteko bihurtzen den arte”. Hala izan da benetan neoliberalismoaren gorakada? Hala izan ala ez, azken urteetan izan dute uzta bilketa. Eskuin populismoaren garaian bizi gara, nork duda. Populismoa izan da, finean, iraultza neofaxistaren motorra. Ezkerraren apustua zena, edo izan behar duena, eskuinak ondo baliatu du.
Ezkerreko populismoak ez du funtzionatzen edozein testuingurutan. Balekoa da, estrategia eta praxiaren ikuspegitik, herriaren beharrak herri gisa, herri maila, konponduko direla sentitzen denean. Sentiera eta desira norberarengandik sistema sozial osora zabaltzeko gaitasuna dagoenean. Nekez funtzionatzen du banakakoikeria nagusi denean. Oinarrian jendarteak eta harreman sozialak ulertzeko era dugu: abstrakzioa edo figurazio kolektiboak versus konkrezio hurbilak eta pertsonalak. Aurrenean ezkerraren ohiko pentsamendua errez identifikatzen dugu: kapitalismoa, estatua, patriarkatua… horiek denak sistemak dira, harremanak eraldatu behar dira, egiturak irauli… Eta denon lana da, denok gaudelako sisteman inplikaturik.
Ezkerreko iraultzetan ezin da ikusle hutsa izan, norberak (ere) aldaketaren subjektu eta objektua izan behar du. Eskuinak aski errazago du, “sistema” diotenean agentziadun subjektu erruduna seinalatzen dute. Erruduna, nola ez, “kanpokoa” da, “bestea” da.
Populismoak logika horretan hartu du oinarri eskuarki, kanpotik etorri diren nahastaileak edo besteak dira itua (etorkinak, eliteak, transexualak, eta abar). Pertsona arteko joko sinple eta argia, ez harreman sistema konplexu eta nekez pertsonifikatu, moralizatu, emozionalizatu eta kanporatu ahal direnak. Ez dugu boteredun gaiztorik, ezta pobre gaiztorik ere, ez dugu nori gure gorroto guztiaren sumina jasanarazi. Sistema gaiztoa, gu ere garen sistema, eskaintzen digu ezkerraren ohiko pentsabideak. Hala ere, ezkerreko populismoaren ekarpena bi maila horiek, sistemaren abstrakzioaren eta nahikundedun subjektuen mailak, uztartzea izan da. Eta, uste dut, uztartze hori krisi larrian dugu.
Krisiaren nondikoa labur azaldu dut: desira kolektiboak desegin dira, Eric Sadinek dioen bezala ,“banako tiranoen” garaian bizi gara. Ñabardura berriak baditu ere, ez da oso diagnostiko berria, Tocqueville-ren garaitik lantzean behin errepikatzen dena baizik. Orain berri-berria dena sasi-ahalmen teknologikoa da, “ni-jabea” gauzatzeko teknologiak inoiz baino hedatuagoak ditugu. Zein populismo egin daiteke populuaren ideiaren ordez, multitude atomizatuak nagusi direnean? Zein desira guztiak berekoiak direnean, elkarkoi izan litekeen guztiak “Ni-jabearen” moldera makurtu behar duenean?
Antza denez, masek ez dute gobernurik nahi, ez dute politikarik nahi, soilik zerbitzu onak. Zerbitzuak nahi dituzte. Pandemian ere kexu nagusia bezeroen kexua izan da. Gehien entzun den eskea ez da izan komunitateen antolakuntzaz, ez da izan erabakigune ireki eta orokorrak eraikitzeaz. Norberaren (erosmen) askatasunaz baizik.
B&B edo Bookingen ebaluazio logikak politikarena jan du. Tartean ere, esparru politiko klasikoak masaz husteko ahaleginak gero eta handiagoak dira leku guztietan, eskuineko populismoak “bezero hautatuak” baina ez ditu nahi hautestontzietan eta manifestazioetan. Masa antolatu eta erreboltariak jendartea “demos” gisa irudikatu ahal den eremu orotatik kanpo nahi dituzte. Eta mantso-mantso hustuko ditugu hautestontziak, kaleak, sare publikoak, erakunde politikoak… Prest gaude politikaren ordez, plataformen “teknofeudalismoa” bizitzeko (izenaren egokitasunaz ditudan zalantzak beste baterako utziko ditut).
Zein izango den estrategia independentista panorama horretan estrategia horren xedea herri baten askatasuna denean, herri izan gaitezen denean? Estrategia zentzuduna praxian errotzen edo gauzatzen dena dela iradoki dut, garaipenera bezala praxira zuzendua, epe luze eta motza batzen dituena, alde eta maila askotakoa.