Orokorki Euskal Herria lurralde irekia da, funtsezko muga naturalik gabekoa, Pirinio bortuen apalenean iraganbide franko aiseta. Euskaldunek inguruko hizkuntzak guretzen ditugu, askok bizpahiru edo lau mintza ditzakegu. Beraz kasurik ez egin berak hizkuntza bakarrean hetsiak izanki eta «les Basques doivent s’ouvrir» erraten digutenei. Haatik gure artean baditugu barneko tribalismoak, zokokeriak, harresi mentalak eta ghettoak. Zenbaiten aipatzera noa, etxetik hasiz, Zuberoatik, inguruko euskaldunen alderako hemen dagoen errespetu eskasa deitoratuz: «Üskaldünak eta manexak», «Manexetik ez da jiten ez aize honik, ez jente honik». Hegoaldekoak aldiz «espainolak», baina hau Iparralde osoko plegu txarra dugu.
Lapurdiko itsasaldean beste ghetto bat, frankofonoena. Euskal munduaz zer dakite? Deus guti, eta gutiziarik ere ez. Alta bada, gauzarik beharren eta sakonenak euskaraz erraten eta idazten dira oraino, kazeta honetan bereziki, autozentsurarik gabe. Frantsesez errepikatzera nor da fida? Gauza batek bereziki harritzen nau: euskarazko liburu berri bat agertzen denean, aurkezpenera inor ez dator frantsesezko kazetetarik. Zergatik horien bezeroek ez lukete jakin behar obra berri bat plazaratu dela euskaraz? Irakurle euskaldunak badituzte, zoritxarrez euskal prentsak baino ugariago, eta besteek ere ikus dezakete euskal literatura bat badugula, oraino bizi dena.
Egia da batzutan beste alderakoa ere gertatzen dela. Adibidez, euskal agerkari, aldizkari eta kazetetan ez dut ikusi pastoralaz liburu orokor bat ene ustez oinarrikoa agertu dela 2019 frantsesez, Elkar argitaletxean gainera, euskal prentsa horretan maiz idazten duten lumetarik bakar batek ere ez baitu aipatu. Zergatik isiltasun hori?
Hegoaldeak bizkarra zabal baitu, zenbat ghetto jasaten duen! Han ere nagusia erdaldunen bolizko dorre hotz eta burgoia, ustez eta hizkuntza bakarrera mugatzen dena poliglota baino gorago eta jakintsuago dela. Nafarroa Garaiko hegoaldea beren ghetto itsuan bortxaka hesten dute, euskara lohitsu horretarik garbi: hor azken mailako arrotza zaie arbasoen «Lingua Navarrorum» sonatua.
Bere aldetik mendebaldeko erkidegoak baluke autonomian goxoki mugatzeko joera, eta ez soilik gobernuak, aitzitik hau bere jendartea baino askoz irekiagoa zait. Adibidez ikastoletako geografia liburuan, Euskal Herriko mendirik gorena Aizkorri kateko Artxuri omen da bere 1551 metroekin. Non daude beraz Hiru Erregeen Mahaia (2428 m), Orhi (2020 m), eta bien arteko beste gailur ezagun zenbait ? Ezin onartua zait Euskal Herria gisa horretan Baskongadetako hiru lurraldeetara mugatzea, Axularren zazpiei bizkarra emanez. Gainerako euskaldunak zer ote gara mendebalde horrentzat?
Donostia, hiri zabal eta irekia. Lekurik ez zaio falta bere seme-alaba kuttunen omentzeko. Alta bat bikaina umezurtz uzten du, toki publiko bakar batean ere ez du aipatzen: Txillardegi, euskara batuaren aita, idazle polifazetiko gora eta nasaia: zazpi eleberri, beste zazpi liburu hizkuntzaz, hameka saio, eta abar… Gutixko, ez? Egia da udalak beste lanik baduela, bereziki metroarekin. Bilbok baduenez gero, Donostiak ere behar du berea, haatik itsaspekoa, Neptuno haserretiak uzten baldin badio.
Politikan bunkerrak ugari, handienak alderdienak: bi eskuin, euskalduna eta bestea, bi ezker naziotasun berekin, artean ahal omen dutenak ahal bezala ibilki. Bi alderdi euskaldunek elkarrekin gehiengo zabala balukete, baina sinpleegi litzateke debrutxarraren adarra bezain bihurdikatua den politika mundu horretan. Beraz bakoitzak bere dorrea goratzen du, zeinek garaiago, Erdi Aroan Italiako hirietan famila «handiek» egiten zuten bezala: «Hi bahaiz, eta ni banuk!»
«Orhi mendia ez ote dago Euskal Herrian?
Txillardegi ez ote da donostiarra?»
Ghettorik bortitzenak euskal presoenak, besteek eginak. Garaileen herrak eta gorrotoak hor atxikitzen ditu legetik at, Espainian bezala Frantzian.
Beste ghetto bat zinez indartsua irekitzen hasi zaigu azkenean: YY endarena, XX leinuko herritarren deiadar eta tronpetei erantzunez, Jerikon bezalako erorketaren ekiditzeko irekitzen hasi beraz. Eta horrela egin baledi XY herri-mundu batua? Haatik YY dela uste duen enda ere funtsean XY da, nahiz ez dakien. Laster ikasi behar genuke.
Orokorki ghettoen ezabatzeko zer egin? Hortik atera, irten eta jalgi daitezela beren burua hetsi dutenak. Presoneren kasua besterik da, askatasunik ez dutenez: denoi dagokigu horien ateratzeko lanean sartzea.
Bestalde ghetto guztien gainetik hor ditugu bi erakunde, zazpi lurralde historikoetara hedatu direnak: bat publikoa, Euskaltzaindia, euskara batuarekin, bestea pribatua baina jendetsua, AEK, Korrikarekin. Harresiak uzkailtzen dituzte biek hizkuntza nazionalaren hauspoaz.
Badakit, artikulu honek adiskide guti eginen dit, baina pentsatzen dudana ez badut erraten orain, adin aurreratuan, horretarako gai naizeno, noiz debru erran beharko dut?