Duela guti, ELA sindikatuak adierazten zuen garaia zela Euskal errepublika bat sortzeko, eta aldebakarreko prozesu baten bidez Euskal Herriari bere burujabetza emateko. Funtsezko argudioak daude horretarako, horietarik bat kudeatzen gaituzten bi Estatuetan inboluzio autoritaristen garapen gero eta azkarragoa. Bainan, lehenago herri kontzientzia piztu beharko da eta euskal lurraldeen arteko arroila bete, guziz hizkuntza eta kultura mailan.
Nere zutabe honen helburua ez da Euskal errepulikaren asmoa eta bere arrazoiak eztabaidatzea (horietarik gehienekin bat egiten dudala eta, ez nuke askorik errateko), baizik eta nere iduriz proiektu honen oinarrian egon behar den herri kontzientzia arakatzea, eta horri buruz nere zalantzak eta galderak adieraztea.
Hortaz ez dut analisi zientifiko bat sortzeko nahikeririk, baizik eta hainbat urtez nere mugalari ibilbide xumean ikusi-entzundakoa abiapuntutzat hartuz, identifikatu ditudan joerak adieraztea eta zertan oztopoak izan daitezkeen aztertzea, betiere ikuspegi subjektibo batetik.
Lapurdi erdaldundua
Nere ikuspegia Lapurdiko kostan kokatzen da, turismoak bultzaturik etxebizitza-espekulazioak kaltetua den lur eremu hontan. Hemen euskaldun berrria edo zaharberritua izateko, ahalegin dexente behar dira, korronte erdaldun hegemonikoaren aurka igeri egiteko. Eremu gehienetan frantsesez mintzo eta Frantziako erreferentziak mintzagai, eta erreferentzia berak askotan euskaraz mintzo diren eremuetan ere.
Gutarik hainbatek, mapan Andoain edo Igantzi baino errexago kokatzen ditugu Hossegor, Saint-Martin-de-Seignanx edo Peyrehorade. Ipar-Ekialdera begira gaude, gure xokotik, mendiei bizkarra emanez.
Nahiz eta lizeoan euskara ikasi ere, gehien-gehienei unibertsitatera naturalago iduritzen zitzaigun Pauera edo Bordelera joatea, Bilbora edo Iruñera baino.
Gipuzkoa erdaldundua
Halere, ikasketak bukatuz gero Gipuzkoan lan egiteko parada izan nuen, eta horren bidez frantsesez mintzo ez den Euskal Herriko zati hori ezagutzeko parada izan dut 18 urtez. Oroitzen naiz han hasi aurretik, Gipuzkoa iduritzen zitzaidala euskararen gotorlekua bezala: han bai euskaraz bizi ziren egunerokoan, ofizialtasuna zutela eta, bizi publikoan guziz normalizatua zen euskaraz mintzatzea, hots egiazko euskaldunak ziren, Lapurdiko euskaldunok amesten ginuen egoera batean bizi ziren. Edo hala irudikatzen nuen bederen.
Han lanean hasi eta gero esperantza horiek pixkanaka aldatu zitzaizkidan: beren burua euskalduntzat duten gehienek (euskalzale militante gutiengo bat izan ezik), egunerokoan espainolez mintzo dira, edo euskañolez (euskara eta espainolaren arteko nahasketa ulertezin hori, Chill Mafia taldeko kantuetan entzuten duguna). Kafe orduan edo bazkarian, askotan Espainiako aktualitatea eta erreferentziak aipagai, eta gehienetan espainolez (edo euskañolez). Ni hor tartean egoteak eta erreferentzia horietaz ezer guti jakiteak, deserototasun pixkat sortzen zuen: nik ezagutu beharko ote nituzkeen erreferentzia horiek, edo erdera ezberdineko euskaldunen artean erreferentzia amankomun hain guti ote genituen benetan? Frangotan ere, neri mintzatzean, hizkuntzaz aldatu (espainoletik euskarara pasa) eta galdetu: “ta zuek Frantzian, nola duzue hori?” Nolazbait, iduritzen zitzaidan euskaldunen arteko hizkuntza espainola dutela, eta euskara ni bezalako frantsesekin mintzatzeko erabiltzen dutela. Gipuzkoako giro honetan integratua izateko, Espainian gertatzen zenaz jabetu behar nintzen. Hots, fisikoki etxetik 26 kilometrotara joan (nere kasuan Baionara joatea bezala), baina “semiotikoki” etxetik 500 kilometrotara.
Distantzia fisikoa eta kulturala
Kilometro fisikoei dagokienez, Hendaia Gipuzkotar denek badakite nun kokatu, Urruña aldiz, jadanik zailago. Batzuk galdetzen zidaten nola erraten zen gauza bat edo bertzea “iparraldeko euskaraz” (euskalki bat zelakoan), edo behin Landetan Port d’Albret herrian izandako ekaitza bat, ea etxean pairatu nuen (nere etxea bertatik 26 kilometrotan zegoela, baina Port d’Albret nere etxetik 70 kilometro). Geografiari dagokionez ere, Gipuzkotarrak Lapurtarren simetrikoak dira: Hego-Mendebaldeari begira daude, eta Azkaine edo Luhuso baino askoz hobe ezagutzen dute Haro edo Castro Urdiales. Noski deskribatzen dudan hori ez da egoera monolitiko bat, eta noski (eta eskerrak) izan ditut harreman eta eztabaida naturalak lankide gipuzkotarrekin ere. Baina gure erreferentzi amankomunak guti dira, eta hortaz ohartzen ginen beti. Ohartzen ginen ere erreferentzi horien zati haundi bat, garrantzi gutiegi ematen ohi zaion euskal musikan datzala.
Arrakala bete
Nere ikuspegi eta esperientziatik, horrelako egoera batetik abiatuz, zaila ikusten dut gaur errepublika bat eraikitzea, ez baldin badugu lehenago herri kontzientzia pizten, sendotzen, eta lurraldeen arteko arrakala hori betetzen, hizkuntza eta kultura mailan. Eneko Bidegainek dion bezala, elkarri bizkarra ematen ari gara. Gero eta argiagoa da Frantzian eta Espainian gertatzen ari diren bilakaerak ikusirik, politikoki estatu horietatik ateratzeko lehen baino arrazoi gehiago ere ditugula. Baina gehiago ohartu beharko ginateke kulturalki ere estatu horietatik ateratzeko beharraz, eta horrek suposatzen duen ahaleginaz eta aldaketetaz. Kulturalki herri bat osatuz gero, gure erreferentzi amankomunekin, gure hizkuntzan eta kanpora begiratu baino barnera begiratuz, indar askoz gehiago izanen dugu politikoki herri bat osatzeko. Izugarrizko lana da, baina lan hori egin gabe, ez ote gara etxea teilatutik eraikitzen hasten?
Artikulu honetan idatzitakoak errealitate triste bat islatzen digu. Iparraldeko jende askok erdaldunak, euskotarrak edo euskaldun zaharrek ere begi arraroez begiratzen naute Iparraldea eta Hegoaldea esaten dudalarik. Egun batez Angelun Rock and Roll irakasten duen emazte erdaldun batekin mintzatzen nintzela , berak esaten zidan euskaldunek Rocka ez zutela laket; orduan Niko Etxart ezagutzen zuenik eskatu nion, eta naski berak ezetz erantzun. Hegoaldeko beste taldeez askoz gutxiago. Iparraldeko gehiengo batek ez daki ezer Euskal Herrian orain dagoen zatiketa administartiboari buruz eta Euro Herrialdeari buruz. Nire ustez hori da lehenik euskal irakaskuntzaren lana baita hiri entitateena ere. Zazpi herrialdeetako Euskal Herria badagoela lehenik irakatsi behar da; gero Euskal Herri historiko hori hiru entitatez zatiturik dagoela: Euskadiko Autonomi Elkartea; Nafarroako Foru Elkargoa eta Iparraldeko herri elkargoa.